Senin, 18 Februari 2008

Sejarah dan mitos : realis kah ?

Asal ni Batak

Boi dohonon, nang pe na tolu parkaro on ndang torang dope di godang halak hita, anggona gumolap di sejarah ni Batak (Toba) ima asal-mula ni halak Batak maringan di Tano Batak. Anggo mangihuthon pamaresoon ni angka sarjana, Batak Toba do didok songon bona parserahan ni sude Batak naasing (Angkola-Mandailing, Pardembanan, Pakpak, Simalungun, Karo). Lan na asing na taboto taringot asal-mula ni Batak, songon huta Sianjur Mulamula dohot Si Raja Batak, holan sian turi-turian (mitos) dohot tarombo (silsilah) nama. Turiturian mandok, Si Raja Batak jalo do ditompa Mulajadi Nabolon marhite Si Boru Deak Parujar di Sianjur Mulamula. Dua anakna, Guru Tatea Bulan dohot Raja Isumbaon, ima ompu ni na dua marga bolon di halak Batak, Lontung dohot Sumba. Dung pe sian nasida nadua asa adong tarombo sahat tu hita saonari. Marhite tarombo i diado, tar hira 20 sundut ma (20 x 25 taon = 500 taon) sian ompu na dua i tu hita on. Jadi, aut sura sintong tarombo i, tar hira taon 1500-an ma halak Batak mulai mian di Sianjur Mulamula.

Bahat do anggo pandohan ni angka sarjana taringot asal-mula ni halak Batak, na asing sian pandohan ni turi-turian dohot tarombo. Pandapot na tarsar baritana ima sian Robert von Heine-Geldern (“Prehistoric Research in the Netherlands Indies” na di baritahon di bagasan Science and Scientists in the Netherlands Indies, 1945; hlm. 147ff). Heine-Geldern mandok, dohot piga-piga galumbang parranto, ia halak Batak marmula sian Yunan, Cina Selatan, dohot Vietnam Utara do, tar hira taon 800 SM. Saleleng i sahat tu taon 1500, halak Batak ninna manjalo pengaruh sian kebudayaan Hindu-Budha, molo so jalo sian India, ba sian Jawa marhite Minangkabau. Aut sugari pe sintong pandapot ni angka sarjana on, tar hira so sungkup do gogo ni hatorangan on laho maningkori aek na litok tu julu. Ai so tangkas taboto tar songon dia nasida sahat tu Tano Batak si saonari, jala ala ni aha nasida buhar sian inganan vii nasida na parjolo i. Alai, haru pe songon i, mansai gomos do halak Batak maniop hatorangan na songon on, jala boi dohonon gabe ndang adong be hagiot mangalului hatarongan na imbaru taringot tu asal-mula i. Sasintongna, hatorangan na imbaru na tolap mangurupi hita nunga leleng adong, ima di taon 1944, tingki terbit catatan pardalanan ni Tomé Pires na nisunting ni Armando Cortesao, The Suma Oriental of Tomé Pires: An Accounts of the East, from the Red Sea to Japan, written in Malacca and India in 1512-1515. Tomé Pires ima sahalak apoteker bangso Portugis na gabe Kepala Gudang Rempah-rempah Portugis di Malaka. Habis i gabe duta besar ma ibana di Cina. Ratusan taon catatan na i holip
di perpustaan Prancis, jala tarjaha Armando Cortesao ma i di taon 1937. Dung pe terbit catatan on taon 1944 asa torang saotik tar beha rumang ni Nusantara, tarmasuk Sumatra di parmulaan ni Abad XVI. Barita ni Tomé Pires mamungka sian Kalimantan (Borneo), Sumatra, Jawa, Nusa Tenggara, Banda, Seram, Ambon, Maluku, dohot pulo-pulo Karimun. Didok ibana, Pulo Sumatra (Camotora) bidang jala maduma. Parjolo ma dibaritahon ibana pulo Weh, naginoarna pulo-pulo Gomez (Gamispola). Sian pulo di ujung ni Aceh i, torus ma ibana mangoris-oris Selat Malaka, mangaliati Sumatra uju pastima tu Pansur (Pamchur) jonokhon tu Barus, jala sian i mulak muse tu Gamispola. Asing sian Gamispola dohot pulo-pulo na humaliangna, Tomé Pires mamilangi adong 19 harajaon (reino) dohot 11 negeri manang luat (terra) di pulo Sumatra uju i. Asing sian Gamispola dipajojor ibana ma rumang ni Harajon Aceh (Achei) dohot Biar Lambry, Pedir, Pirada, Pasai (Paçee), Batak (Bata), Aru, Arcat, Rupat, Siak (Ciac), Kampar (Campar), Tongkal (Tuncall), Indragiri (Amdargery), Capocam, Trimtall [Tongkal?], Jambi, Palembang (Palimbao), Negeri Sekampung (Çaçanpom), Negeri Tulang Bawang (Tulimbavam), Negeri Andalas (Andallos), Negeri Pariaman (Pirjaman), Negeri Tiku (Tiquo), Negeri Panchur, Negeri Barus (Baruez), Negeri Singkel (Chinqele), Negeri Meulaboh (Mancopa), Negeri Daya, Negeri Pirim [Pedir?], jala mulak muse tu Gamispola. Didok taringot rumang ni adaran sian Siak tu Jambi, sian Pariaman tu Panchur di topi pastima ni Sumatra, saluhutna i ninna tarmasuk tu Negeri Minangkabau (Menamcabo), na tolu rajana. Raja na tolu i didok maringan dao tar tu tonga ni luat i (pedalaman). Pires mandok bahat mas di Pulo Sumatra, dung i dua massam gota ni hau, na boi dipangan ninna jala margoar camphor, adong muse lada, sutra, haminjon, damar, situak ni loba, miak tano (pitch), balerang, hapas, hotang. Bahat muse do ninna eme, juhut, dengke (peda). Adong muse ninna marmassam miak, tuak (wine), tarmasuk ma i tampoy, na horis tu anggur Eropa. Marragam boras ni hau, songon durian, na tung mansai tabo ninna Pires. [Lapatanna, tung mansai maduma do angka luat i di tingki i].

Bahatan do ninna angka luat i nunga marugamo Islam (Moor), holan otik nama na martahan marugamo “si pele begu” (heathen). Di topi pasir uju purba ni Sumatra, sian Selat Malaka sahat tu Palembang, saluhut raja disi nunga marugamo Islam ninna, alai dung sae Palembang sahat tu Gamispola tong dope “si pele begu” ninna, songon angka raja na dingkan bagasan (pedalaman). Pires mandok jotjot do ibana mambege barita taringot hasomalan mangallang jolma di negeri “si pele begu” i, ima molo tartangkup musu nasida. Aceh didok songon harajaon na parjolo dipareso Pires di sandok Selat Malaka bagian Sumatra. Dungi pe asa luat Lambry. Tar jurjur tu bagasan ima harajaon Biar, vii jadi di holang-holang ni Aceh dohot Pedir. Luhut angka luat naginoaran tongkin on tunduk ma i ninna tu Harajaon Aceh. Raja Aceh nunga maragamo Islam, jala tarbarita songon raja na tangkang manjuara di negeri na humaliang. Bangso Portugis manuhas, sipata raja Aceh olo dope ninna margapgap di laut (bajak laut). Sahali margapgap naung otik ma ninna molo marudur 30-40 “lancar” manang sampan (lanchara). Aceh ninna manggadis bahat juhut, boras, angka bohal sipanganon na asing, tuak tangkasan ni luat i. Adong muse do ninna lada, nang pe ndang sadia bahat. Di tingki i, harajaon Pedir marmusu dope ninna maradophon Aceh. Mansai bernit do ninna parniahapan ni Pedir dibahen Aceh. Ndang sadia leleng mandapothon tingki i, harajaon na bongak dope ninna Pedir, huhut maduma sian partiga-tigaan. Bahat hian dope sian angka harajaon naung dihuasoi Aceh tunduk tu Pedir, tarmasuk muse Aeilabu, Lide, dohot Pirada. Sanga do ninna Pedir marhuaso di pintu ni Selat Malaka, margulut dohot Pasai. Harajaon Pedir torus dope martahan sahat tu taon 1510. Huta sabunganna masuk tar hira satonga liga (league manang tolu km) tu julu ni sunge. Sahat tu tingki na manurat barita i (1513) bahat dope halak sileban sian marmassam bangso mian di huta sabungan i. Nang pe dibagasan parmusuon dohot Aceh, hinabongak dohot hinaduma ni Pedir tong dope disi ninna. Naung otik ma ninna dua hopal sataon ro sian Cambay dohot Benggala tu Pedir, sada hopal sian Benua Quelim (Negeri Keling), jala sada sian Pegu. Disi dung marombus alogo laut, migor borhat muse ma ninna bahat yung dohot parau, pola tar 20 bahatna, marisi boras tu Tranggono, Kedah, dohot Barus. Alai dung talu Malaka dibahen Portugis taon 1511, gabe gale nama partiga-tigaan ni Pedir, tarlobi dung monding sultan nasida, Muzaffar Shah. Adong dua anak tadinganna, alai metmet dope. Ala ni i margulut jabatan dohot harajaon ma angka panguaso ni Pedir. Pedir nunga mamahe hepeng. Hepeng metmet digoari ma ceitis, hepeng balga digoari muse ma drama, sian mas. Sada hepeng Portugis (cruzado) marasam ma sia
drama.

Dung Pedir, ima harajaon Pasai (na targoar songon Çamotora manang Sumatra). Pasai tongon ma tutu pajogi bana tingki i (lagi naik daun), ima jalo dung dihuasoi Portugis Malaka. Uju utara ni Pasai, ima harajaon Pirada, jala tungkan daksina ima harajaon Batak (Bata). Harajaon Pasai torus dope sahat tu topi tao uju pastima, ima Laut Hindia. Saudagar sian desa na ualu, asing ni na sian purba, paturo do tu Pasai, songon saudagar Rume [Bizantium?), Turki, Arab, Parsi, Gujarat, Keling, Benggali, Melayu, Jawa, dohot Siam. Alai molo saudagar sian purba tu Malaka do. Ala saudagar sian purba i angka parbarang na bahat ninna, 10 Pasai ndang tolap dope ninna mangalo Malaka. Bahatan pangisi ni Pasai ninna ima pinompar sampuran ni Benggali/Koling dohot halak Pasai asli. Huta sabungan ni Pasai, ima na margoar Sumatra i, 20.000 halak pangisina ninna, jadi nunga tardok balga. Raja Pasai nunga masuk Islam 60 taon lelengna mandapothon taon 1513. Huaso ni raja nigantihonna, na marugamo si
pele begu dope, suda otik-otik digotili angka saudagar na marugamo Islam. Dung ro Islam, mullop ma adat na imbaru: manang ise na barani boi do mamunu raja, asal ma maragama Islam. Molo marhasil, gabe raja ma ibana. Adat on ninna naro do sian Benggala, tingki i mangolu dope adat na songon i di bona pasogit Benggala. Ix Nah, uju daksina ni Pasai ma harajaon Batak (Bata). Uju daksina ni harajaon Batak ma harajaon Aru. Raja ni Batak i ninna margoar ma Raja Tamiang (Tomyam), ra mangihuthon (manang diihuthon) goar ni sada sunge disi na margoar Tamiang, songon na hea dibaritahon halak Portugis naasing, ima Castanheda. Raja Tamiang gabe hela ni Raja Aru do ninna tingki i. Halak Portugis na sada nari muse, ima Pinto, mamaritahon ia raja ni Batak i ima Raja Timur Raya do goarna. Raja Tamiang manang Timur Raya on nunga marugamo Islam, alai ninna sipata olo dope ibana margapgap di laut (bajak laut). Sada sian hopal na hea digapgap raja on ima Flor de la Mar (Bunga Laut). On ma sada sian opat hopal di bagasan armada na niuluhon ni Gubernur Jenderal Portugis, Alfonso de Albuquerque sian Malaka tu Goa. Tongon tanggal 1 Desember 1511, handas ma armada i uju mandapothon Pasai. Torop do na mate, maluha, jala mago pangisi ni kapal i, jala bahat muse dibuat arta sian i, alai anggo Albuquerque malua do. Negeri Batak mangekspor boras, parbue, tuak, si tuak ni loba, lilin, hapur barus, alai tarlobi ma miak lampu (pitch) dohot “rotan” (rotaã didok pangisi ni luat i). Tontu ndang pola longang iba molo Raja Timur Raya, raja ni Batak i, mamora jala maduma. Na begu muse do raja on ninna, ai barani do ibana marporang mangalo harajaon Pasai, gariada tahe mangalo harajaon ni simatuana, harajaon Aru. Alai, porang na jumotjot ima maralohon angka pangisi ni luat na dinghan bagasan (pedalaman). Tar songon i ma sada hatorangan na mansai arga taringot asal-mula ni halak Batak. Aha lapatan ni hatorangan on tu parsoalanta na di ginjang i?

Situntun lomo ni roha manjalahi papaga na lomak

Molo pinareso peta, harajaon Batak on boi dohonon marhapeahan ma di Langkat-Deli- Siak di topi purba ni Sumatra, tu Alas-Gayo-Simalungun di tonga-tonga, jala boi do ra i torus tu Singkil-Barus di topi pastima ni Sumatra. Molo songon i do tutu, ise ma na mian di humaliang ni Tao Toba? Molo adong otik pe hasintongan di tarombo ni Batak Toba i, ba tar di taon 1500-an ma nasida mulai mian disi, tingki ojak dope harajaon ni Batak naginonggoman ni Raja Tomyam manang Timur Raya. Mangihuthon hatorangan na di ginjang on, gabe tubu ma tutu sungkun-sungun bolon saonari, ise ma na mian donok ni Tao Toba i, jala boasa nasida torus margoar Halak Batak sahat tu sadarion, hape Harajaon Batak nangkin ndang adong be? Nda tung angka nigonggoman ni Raja Tomyam (Timur Raya) nasida, manang angka pangulima na so olo mengihut gabe Islam? Manang naung jumolo do nasida maringan di humaliang ni Tao Toba ipe asa gabe Islam Harajaon Batak, jala alani i las digotap ma parsaoran nasida dohot Harajaon Batak i? Angka tar songon on ma sungkun-sungkun na ingkon jumolo alusan, ipe asa tolap hita mengoris-oris mata ni mual tu julu. Torang ma tutu olohonon na so sungkup dope angka hatorangan ni sejarah laho mangalusi sungkun-sungkun na songon on.

Alai nang pe songon i, dohot hatorangan na adong on, torang ma tutu saonari taantusipiga-piga parkaro. Parjolo, nunga olo ra ndang botul be pangantusionta na saleleng on bahasa Toba ma asal-mula parserahan ni Halak Batak saluhut. Na sumintong ra ima, martektuktektuk
do ra rombongan ni Halak Batak na maporus sian jonokhon ni Tamiang di tingki mangalului inganan na imbaru nasida di humaliang ni Tao Toba, jadi ndang marasal sian Sianjur Mula-mula saluhut ianggo Batak. Ra, rombongan na mamillit donokhon ni Tao Toba gabe digoari ma Halak Toba, songon i ma Simalungun, Pakpak, Karo, Silindung, Pardembanan, Sipirok, Angkola, Mandailing, dln. Tontu sampur jala marsitopotan dope ra nasida molo tarbahen, jala marhite i gabe tarpiaro nasida ma ra angka adat nang marga habatahon nahinan songon nabinoan nasida sian luat asal. Alai, dung lam leleng, ala maol ni pardalanan, gabe ummura nama ra piga-piga rombongan margaul dohot angka halak Batak na gabe Islam di topi-topi ni laut i dohot angka halak sileban. Leleng lam leleng dung songon i, gabe lam asing nama ra
paradaton dohot panghataion nasida. Paduahon, molo sinigat sian turiturian dohot tarombo i, jalo sian Debata do ro ninna ianggo Si Raja Batak marhitehon Si Boru Deak Parujar. Lapatan ni on ima, ndang diakui nasida be asal nasida sian luat ginonggoman ni Raja Timur Raya. Gotap ma tutu partalian nasida, “bogas ni patna na sora degeon, timus ni apina na sora idaon.” Antong molo songon i, angka halak na ngilngil do huroha anggo angka Batak na “imbaru” i, angka na barani manuntun lomo ni rohana. Situntun lomo ni roha ma tutu anggo nasida, sijalahi papaga na lomak. Ndang si jalo na masa sambing ra nasida, na malo padomu diri. Angka jolma si lului dalan na imbaru do ra nasida jala sitotas nambur, na malo jala na bisuk mangadopi hagogotan. Asa lam torang hilalaon tibas na mardua on, tar pinatudos ma jolo satongkin Halak Batak “naimbaru” on tu Halak Australia si Bontar Mata (white Australians). Pinatudos i, ala tar bahat do na sarupa di sejarah ni nasida. Rap angka halak na
bali do nasida (Batak pabali diri, Australia Putih dipabali). Rap mamutus partalian do nasida sian tano asal. Batak mangasahon dolok dohot rura, Australia Putih mangasahon laut, dolok, dohot rura. Halak Australia (putih) tarpaojak ma di 26 Januari 1788. Di ari i, dipatuat ma di topi tao di holbung ni Botany Bay (New South Wales), Australia, 548 baoa dohot 188 borua. Ima Halak Australia parjolo, saluhut nasida na dipabali do sian Inggris/Irlandia songon halak hurungan (convicts). Mansai ambal do antong nasida on sian parranto Eropa parjolo tu Amerika, na bahatan angka na pantun jala parugamo (pilgrims). Manghorhon do tutu sejarah nasida i tu partondion ni Halak Australia sahat tu sadari on. Songon sinurat ni sahalak Australia (Rob Goodfellow, Australia in Ten Easy Steps), tung mansai asing do Halak Australia sian bahatan halak di portibi on.Molo bahatan halak mamestahon ari hamonangan, ari hasangapon, dohot hinajogi ni angka ulubalang, Halak Australia mamestahon ari na sabalikna, ari hataluan. Di ari 26 Januari i, minum tuak tangkasan (grog) ma tutu angka Halak Australia huhut manjou-jouhon goar ni Ned Kelly, sahalak Australia parjolo sian Irlandia, sahalak parmise na satonga senu, marpahean kaleng na hirtaon jala mamodili halak laho
paojakhon Republik Victoria. Di ari 27 April, mabuk-mabuhan do Halak Australia huhut marungkor modom sahat tu tonga ari laho mamestahon hinatalu ni sordadu nasida di parporangan Gallipoli. Jempek hata dohonon, partondion ni Halak Australia, “Aussie Battler”, ima haporseaon nasida bahasa ngilngil mula ulaon ido na ummarga jala na sumangap sian na marhasil mula ulaon. Mencoba jauh lebih berharga daripada berhasil. “Trying” is afforded more support and sympathy than “succeeding”. Halak na “gagal” jala gabe “gale” ala ni na torus marjuang mangalo na gogo, ido jolma na sangap jala na xi marsahala, ndang raja, manang na monang, manang na mora. To struggle establishes a “Battler’s” credentials. To fail heroically proves it. Patoluhon, molo botul do Halak Batak (Toba) na mian di humaliang ni Tao Toba i na jolo, ima angka halak na manadinghon Harajaon Batak nigonggoman ni Raja Tomyam, holan naeng patorushon dohot padimun-dimun “habatahon” nasida, tontu sude i tarida do ra di partondion, uhum, dohot adat hasomalan nasida. Antong tar songon dia ma ulaning partondion nasida i?

Parhatian si bola timbang, parninggala si bola tali

Songon naung sinunggulan di ginjang, nunga sungkup bahat anggo pangarimangion ni sarjana taringot tu adat, uhum, dohot partondion ni Halak Batak (Toba). Alai nang pe songon i, ndang adong dope sian nasida na mangujihon i tu mula mian ni Halak Batak di humaliang ni Tao Toba. Saonari, dung tabaranihon mangado rumang ni mula mian i, ra ndang maol be padomuonta i tu angka naung taboto taringot adat, uhum, dohot partondion ni Halak Batak (Toba). Molo tinimbang sian goar “Batak” nahinonghop nasida, gabe mura do adoon bahasa nadipiaro nasida do anggo adat, uhum, dohot partondion na pinungka ni ompu nasida tagan so gabe Islam dope harajaon Tomyam. Songon naung nirimangan ni na malo, Dalihan Na Tolu, Tondi-Sahala, dohot Debata Na Tolu, tar i ma ra anggo rimpunan ni adat, uhum, dohot haporseaon manang partondion nasida i. Taado ma satongkin panghilalaan ni halak na manuntun lomo dohot manjalahi papaga na lomak, na maninggalhon hinabeteng ni raja nasida, songon naniahap ni Halak Batak. Tontu ndang olo be nasida mangunsande tu huaso ni raja na tinadinghon ni nasida i. Atik adong sian nasida marhagiot gabe raja, tontu tagamonna do na ingkon aloon ni donganna na maporus i do hagiot i. Tontu ndang olo be nasida marbernit songon tingki ni Raja Tomyam. Alai beha ma nasida boi mangolu rap molo ndang adong na mangarajai? Alusna, molo ndang adong raja, ba ingkon adong ma patik namangatur asa tarbahen mangolu songon sada rombongan, sada masyarakat, sada bangso. Beha ma boi adong patik alai ndang adong sada raja na sangap, na marsahala, na marhuaso? Sungkun-sungkun na borat on dialusi Halak Batak “na imbaru” i ma tutu. Alusna, ingkon adong do patik na uli na sora mose, songon prinsip moral bersama. Tarida do i tangkas di tonggo-tonggo ni Parbaringin, ima naginoar songon patik. Didok: Parhatian si bola timbang, parninggala si bola tali; pamuro so marumbalang, parmahan so marbotahi. Ia nidok ni tonggo-tonggo huhut na gabe patik on, ingkon boi ma nian ganup halak Batak songon hatian na sora teleng, na satimbang. Ingkon boi tigor roha nasida songon ninggala na mamola tali. Ingkon boi dimpos eme sian amporik di juma agia pe ndang marumbalang, jala dimpos dorbia di jampalan agia pe ndang marbotahi. Lapatanna, dippos ngolu ndang ala ni huaso harajaon (umbalang, botahi), alai ala ni patik (sahala) sambing. Jadi tondi (sahala ima hagogoon ni tondi na tarida) hangoluon ni Batak ima Adil, Tigor, dohot Elek. Sian partondion nasongon ima mullop angka sahala, ima hagogoon dohot huaso laho manjalahi parngoluon na dumenggan di ganup-ganup bidang. Xii Patik on, tondi on, mansai tangkas tarida do di Dalihan Na Tolu. Adil (manat) maradophon dongan tubu, tigor (somba) maradophon hula-hula, jala elek maradophon gelleng. Ala ndang adong be sahalak na gabe raja, na sangap, na marsahala, torus manorus, ingkon sude nama ris gabe na sangap dohot na marsahala. Asa boi songon i, pambahenan nama andosan ni sangap dohot sahala i, ndang be nasib, ndang be tohonan (goar, arta, jabatan, pangkat). Asa tarida angka i di hangoluon siapari, tubu ma aturan adat Dalihan Na Tolu, ima na marganti-ganti ganup Halak Batak gabe dongan tubu, hulahula, manang gelleng, asa marganti-ganti jala ris dapotan sahala. Ido ra alana umbahen tubu umpasa, sisoli-soli do adat, siadapari gogo. Jadi, prinsip Dalihat Na Tolu ima “marganti”, ndang “lean ahu asa hulean ho” (quid pro quo) songon na somal taantusi nuaeng on. Nda tung mansai uli jala bagas situtu do partondion, uhum, dohot adat ni Batak molo songon i? Molo songon na maol ditangkup hita hinauli dohot hinabagas na i, patudos hita ma i satongkin dohot rimpunan partondion ni Jawa, misalna. Didok umpasa ni Jawa, ngluruk tanpa bala, ngalahake tanpa ngasorake (mamorang so marporangan, manaluhon so paleahon). Aut sura dibege Halak Batak na jolo i, ra dohonon nasida ma, “bah, dumenggan do unang mamorangi, agia pe so marporangan; dumenggan do unang manaluhon, agia pe ndang paleahon”. Lebih baik jangan menyerang kendati tanpa bala tentara; lebih baik jangan mengalahkan, kendati tanpa menghina. Sun uli partondion i gabe ndang tarulahon di hangoluon siapari? Ima da tutu,
ninna godangan sian hita nuaeng. Alai sasintongna, ima partondion na mangolu di bagasan pambaenan ni sude Singamangaraja. Sahala harajaonna ojak nang pe ndang adong porangan, ndang adong naposona, jala ndang dipapungu balasting. Tingki loja Singamangaraja XII di harangan ni Dairi dilelei Bolanda, marulahulak didok, “ndang ala utang ni daompung, utang ni damang, manang utanghu sandiri, umbahen hutaon na bernit on, holan ala ni tondi dohot sahala sian Mulajadi Na Bolon i do.” (Jaha buku sinurat ni Amanta Prof. Dr. W.B. Sidjabat, Ahu Si Singamangaraja, Penerbit Sinar Harapan, 1983).

Tidak ada komentar: